Sint én Piet, of niet?

Sinterklaas werd een decennium terug nog als de oubollige variant van de kerstman gezien, maar dat imagoprobleem lijkt intussen opgelost. De Nederlander die voor weinig anders meer echt op komt, maakt voor Sint zijn pietermannen graag een uitzondering. Al ruim 2 miljoen mensen steunden de Facebook-pagina Pietitie. De Facebook-pagina strijdt voor zowel het behoud van het Sinterklaasfeest zoals die is, mét Zwarte Piet. Deze verbroedering rond oerhollandse tradities verwarmt mijn hart. Maar het gemak waarmee we ons laten polariseren in kampementen van voor- en tegenstanders doet mijn tenen ook krommen. Nota bene op iets wat nu niet bepaald het grootste wereldprobleem is. Het leverde naast de vermakelijke satire[3],[4] helaas ook de lelijke nationalistisch uiting op[5]. Maar is er nu wel écht een oplossing voor het probleem gekomen, of blijft die vraag liggen voor 2014 zodat het circus opnieuw kan beginnen?

Piet, een racist

Een afschaffing van de traditie staat bij voor- en tegenstanders geheel buiten kijf. De man die het maatschappelijke debat aanzwengelt, Quincy Gario, pleit hoogstens voor het einde van de Zwarte Piet en minstens voor educatie op scholen over de duistere kant van de pietermannen.[6] Het lot van Zwarte Piet ligt in de waag terwijl er twee quizvragen worden gesteld. De eerste vraag: 'Moeten we de traditie aan passen?' De tweede vraag: 'Gaan we een aanpassing maken?'.

Volgens Quinsi Gario moet de Goedheiligman het doen zonder Zwarte Piet, omdat die symbool staat voor "racisme". Over wat we vinden van "racisme" zijn we het snel eens. Dat past niet in de 21e eeuw; het had nooit moeten bestaan. Als Zwarte Piet "racistisch" is, wordt het tijd om hem het roet van het gezicht te vegen. Maar is die dat ook? Ten eerste iets over die term. Ieder weldenkend mens begrijpt intussen wel dat de mens één ras is en geen verschillende. In ruime zin, doelt men met "racisme" op gedragingen waarbij de eigen etnische groep belangrijker wordt gevonden (etnocentrisme), er angst heerst voor buitenlanders (xenofobie), of etnische groepen gestigmatiseerd worden.

Om aan te tonen dat Zwarte Piet hieraan schuldig is, wijst Gario naar het prentenboekje van Jan Schenkman dat gezien wordt als het model van de nationale sinterklaasverhaal. [7],[8],[9],[10] Die stelling wordt onderschreven door etnologieonderzoeker John Helsloot en kunsthistoricus Elmer Kolfin. En om het compleet te maken, kan ook het leiderschap van een blanke Sint naast de vaak 'dommige' Zwarte Pieten gezien worden als blanke superioriteit. Dat Zwarte Piet voortkomt uit 'racistische' denkbeelden lijkt evident. Maar hoe relevant is dit eigenlijk als geen van hen die het Sinterklaasfeest vieren nog associaties legt met de slavernij? Ik kan niet geloven dat de mensen die in deze tijd het sinterklaasfeest vieren, bezig zijn met het degraderen van 'zwarte' mensen. Sterker nog, Zwarte Piet en mensen met eenzelfde huidskleur worden als compleet andere entiteiten gezien.[11] Nota bene, uit peilingen blijkt dat de traditievierende Nederlander Zwarte Piet uitsluitend met vrolijkheid associeert. Ik vind het dan ook niet echt eerlijk om de mensen die nu Sinterklaas vieren voor te houden dat ze 'racistisch' zijn. Er zijn mensen die dat hen wel verwijten en dat wekt — ik denk terecht — weerstand op. Zoals Rob Wijnberg zegt: Dat de mens van nu die associatie niet heeft, daar zouden we "juist verguld mee moeten zijn".[12]

Ontspannen

Vooral mensen van Antilliaanse en Surinaamse afkomst lijken moeite te hebben met Zwarte Piet. Ze zien zich gepersifleerd als Zwarte Piet en ervaren het archetype als een stigmatiserende karikatuur van zichzelf. Zoiets als Mart Smeets die Nico Dijkshoorn aanhoort.[13] Dezelfde stigmatisering zien we ook bij de stereotypering van vrouwen als Barbie, mannen als He-men, Bulgaren als oplichters en Italianen als druktemakers. Anders dan Iran, dat Barbie heeft verbannen[14], heeft Nederland geen cultuur waarin deze stigmatiseringen uitgebannen worden. Gekwetst voelen is de prijs die we betalen om ons te kunnen uiten.

Waar ik mij niet aan kan onttrekken — dus ik zeg het maar — is dat veel mensen in het dagelijks leven erg bezet zijn met hun eigen afkomst en het benadrukken van elkaars etnische verschillen. Bijvoorbeeld cabaretier Salaheddine Benchikhi die deze week opmerkte dat een 'blanke kakstem niet klopt bij een neger'.[15] Of Prem Radhakishun die er door Jort Kelder op gewezen werd dat diens neiging om Obama te verheerlijken omwille van zijn huidskleur, eveneens 'racistisch' is. Natuurlijk, het kan ook grappig zijn, maar als we van stigma's af willen is dit ook een punt waar we wat ontspannender over mogen doen.

Betekenisverschuiving

Het Sinterklaasfeest en de rol van Zwarte Piet zijn gedurende de laatste decennia behoorlijk veranderd. Het is meegegaan met het feminisme en de vercommercialisering. Vergeleken met de tijd dat ik mijn schoen zette, zijn er nu meer Pieten, waaronder meer vrouwelijke pieten, en zijn de Pieten over het algemeen vrolijker, en minder dommig. Zoals Eric van Muiswinkel zegt:

 "Zwarte Piet in Nederland is, zeker op televisie, al lang ‘Piet’ geworden. Hij kan ook ‘zij’ zijn, heeft geen overdreven rode lippen en glanzende oorringen meer, praat niet krom en jaagt geen angst meer aan. ‘Piet’ (Huispiet, Babypiet, Moederpiet, Pietje Verliefd, Coole Piet) is de soortnaam voor een club kinderentertainers." [16]

Die aanpassing aan de tijdsgeest is niet bijzonder. Het is iets wat we door de gehele geschiedenis zien gebeuren. Kerst was eerst een paganistisch ritueel om het lengen van de dagen te vieren (winterzonnewende). Pas daarna werd het ingelijfd door de christelijke overheersing — zoals met zoveel andere paganistische feesten gebeurde — dat het koppelde aan de vermeende geboortedag van Jezus-Christus en nota bene juist probeerde te voorkomen dat er onderling geschenken werden gegeven. De hedendaagse kerst gaat voornamelijk nog om gezelligheid met de familie. Diezelfde verandering van betekenis is te zien bij carnaval. Andersom kan het ook: De swastika en de Romeinse groet, werden symbolen van het Duitse nazisme.

Moeten we het Sinterklaasfeest helemaal niet meer vieren, vanwege de nare historische wortels? Dat lijkt mij niet. Negatieve associaties zijn doorgaans geen reden om een viering af te schaffen. Nederland kent vele vieringen die niet brandschoon zijn. Neem bijvoorbeeld de bevrijding van Den Briel op 1 april. Dat ging niet zonder de ophanging van lokale geestelijken, de martelaren van Gorcum. Een smet op het blazoen van de 1-aprilviering. Nederland is er goed in geworden om ook de negatieve kanten te belichten. De viering van 400 jaar VOC was een voorbeeld waarbij respectvol stil werd gestaan bij de wan- en misdaden waarmee rijkdom vergaard werd. Bevrijdingsdag verwordt langzaamaan een Vrijheidsdag, maar zal nooit de slagen van de tweede wereldoorlog vergeten. Evenzo, blijven we grote kerken en paleizen gebruiken die niet zonder slavernij zijn gebouwd. We verbannen niet de kruiden en specerijen uit ons keukenkastje, desondanks de geschiedenis van onderdrukking onder de VOC.

Dat een traditie ooit iets vertegenwoordigde waar je niet achter staat, hoeft geen reden te zijn er van af te zien. Dat bewijzen ieder jaar de vele atheïsten die uitbundig Kerst vieren zonder cynisch te refereren aan immorele delen in de bijbel. Voor hen is Kerst een mooi feest vol van gezelligheid, waar we warme herinneringen aan hebben. Ja, mensen zijn groepsdieren die van riten houden en zolang we dat onszelf niet willen ontnemen, is het perfect te vieren los van de historische context in de nieuwe betekenis die we er zelf aan geven.

Een ander gebezigd argument tegen Zwarte Piet is de vrees dat kinderen leren dat 'zwart' een lagere rang betekent. Ik betwist of kinderen dit opsteken van het sinterklaasfeest. Ik ken niemand die na het vieren van het sinterklaasfeest etnocentrische trekken heeft ontwikkelt. Zelfs toen Zwarte Piet mij discrimineerde omdat ik te groot was voor pepernoten — terwijl mijn klasgenootjes wel kregen, heb ik geen seconde getwijfeld aan Piet zijn status. Als kinderen daar überhaupt al mee bezig zijn op die leeftijd.

Zwart, blank of bont?

Is het nu écht zo belangrijk dat Zwarte Piet zwart is? Ja. Om dezelfde reden dat de Kerstman een witte baard heeft, moet Zwarte Piet zwart zijn. Tradities zijn per definitie feesten der herkenning die je opvoert zoals je ze kent. Betekent dit dat we onszelf cultureel-orthodox op moeten stellen en star moeten volharden dat er niets mag veranderen aan het Sinterklaasverhaal? Absoluut niet. Dezelfde vrijheid die ons kan kwetsen, hebben we ook om het Sinterklaasverhaal naar de huidige tijd aan te passen. De opmerking van minister-president Rutte dat er niets aan te doen is, omdat Piet nu éénmaal zwart is, is niet beter dan het standpunt dat het huwelijk 'nu éénmaal' iets is tussen een man en een vrouw en daarom per definitie andere vormen uitsluit; een drogreden. Het beeld van een ongenaakbaar Sinterklaasfeest klopt geenszins Sinterklaas wordt in Europa overal anders gevierd. In Duitsland wordt Sinterklaas bijgestaan door de strenge Knecht Ruprecht, in de Alpen is het Krampus, een groot duivels personage, dat kinderen op de stuipen op het lijft jaagt. Ook in Nederland heeft de traditie nooit stilgestaan. De angst voor de zak en de roe hebben plaats gemaakt voor marketingacties zoals het zetten van ingekleurde papieren schoen bij de supermarkt. Nota bene, het gehele sinterklaasverhaal van een bisschop van Mira, die komt uit Spanje, klopt natuurlijk al van geen kant. Dus als we het willen, is er niets wat ons tegenhoud!

Als we vaststellen dat Zwarte Piet een etnocentrische oorsprong kent, is die betekenis volledig verloren gegaan. Dit lijkt mij dan ook geen reden om Zwarte Piet aan te passen. Toch is het een feit dat er mensen zijn die zich er wel aan storen. Ongeacht of dit rationeel is, we kunnen ze een groot plezier doen met een aanpassing. Dus waarom niet samen tot een oplossing komen waarbij mensen die zich geraakt voelen, zich er ook in kunnen vinden? Zwarte, blanke of bonte Pieten, voor de beleving van de kinderen maakt het niet uit.[17] Het zijn de volwassenen die over elkaar heen stommelen. Dominee Gremdaat zegt het juist: "Hou nou toch eens op met die zeurende discussies". En denk eens in de geest van Sinterklaas die altijd zegt: "het is een feest voor iedereen, geen huis wordt overgeslagen". Verpieterman u, stap uit die juten zak en kom tot een Sintwaardige oplossing.